Η λύση για τις πυρκαγιές και την κλιματική αλλαγή

πηγή: Βελανιδιές και Κλιματική Αλλαγή

Η πρόταση…
Η αποκατάσταση των καμένων εκτάσεων με βελανιδιές μπορεί να βελτιώσει αισθητά το μικροκλίμα μιας περιοχής, να περιορίσει τις πυρκαγιές και να κάνει το έργο της πυρόσβεσης πιο εύκολο. Πρόκειται για λύση που αφορά όλη τη νότια Ευρώπη ενώ στην Ελλάδα το ενδιαφέρον εστιάζεται ειδικά στην Αττική, στα νησιά του Αιγαίου και στην Πελοπόννησο.

Γιατί οι βελανιδιές;
1. Καίγονται πιο αργά. Τα περισσότερα είδη βελανιδιάς, εκτός από το πουρνάρι, καίγονται πιο δύσκολα από τα πεύκα που επικρατούν στα δάση της Αττικής. Οι αναδασώσεις με πεύκα και γενικότερα με τα κωνοφόρα οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια στην ερημοποίηση και την καταστροφή αφού αρπάζουν φωτιά πολύ εύκολα σε αντίθεση με την βελανιδιά που είναι πολύ πιο βραδυφλεγής.
2. Φυτρώνουν παντού. Η βελανιδιά είναι από τα λιγοστά πλατύφυλλα δέντρα που μπορούν να φυτρώσουν πάνω σε καθαρά βραχώδεις περιοχές. Αυτό αποδεικνύεται από την παρουσία της περιοχές όπως το Ξηρόμερο της Αιτωλοακαρνανίας αλλά και στις Κυκλάδες όπως Τζια, Κύθνος, Τήνος ή Νάξος.
3. Αποθηκεύουν νερό. Χάρη στο τεράστιο ριζικό σύστημα που αναπτύσσει, η βελανιδιά λειτουργεί σαν μια μεγάλη αποθήκη νερού. Με την διαπνοή των φύλλων αυξάνει την υγρασία στο περιβάλλον και ταυτόχρονα ψύχει την ατμόσφαιρα. Έτσι, σε μεγάλες εκτάσεις γύρω από την Αττική θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να λειτουργήσει ως το τέλειο κλιματιστικό για το λεκανοπέδιο.
4. Φέρνουν βροχές. Όπως το νερό φέρνει νερό, έτσι και οι μεγάλες εκτάσεις με Δρυοδάση φέρνουν βροχή. Μπορούν, έτσι, να παίξουν σημαντικό ρόλο στον κύκλο του νερού αυξάνοντας τις βροχοπτώσεις στην Αττική και εμπλουτίζοντας τον υδροφόρο ορίζοντα. Μιλάμε, άρα, για μία άμεση βελτίωση του μικροκλίματος ως λύση στην κλιματική αλλαγή. Έτσι, δεν διορθώνεται απλώς μία συνέπεια της κλιματικής αλλαγής αλλά ανεβαίνουμε στην κορυφή της πυραμίδας και λύνουμε το μεγάλο αυτό πρόβλημα που ξεκινάει με την αύξηση της θερμοκρασίας.
5. Ευνοούν την βιοποικιλότητα. Η βελανιδιά δημιουργεί πολύ πλούσια οικοσυστήματα. Επιτρέπει και ευνοεί την μεγάλη ποικιλία φυτών και δέντρων στην περιοχή της. Σφενδάμια, κουτσουπιές, φράξοι και πολλά άλλα φυτρώνουν με ευκολία αν έχει δουλευτεί το έδαφος από τις βελανιδιές. Χάρη στα πεσμένα φύλλα του φθινοπώρου που με την πάροδο των χρόνων δημιουργούν ένα πλούσιο χούμους που ακόμη και σε πετρώδεις περιοχές ευνοούν την εγκατάσταση και άλλων φυτών. Αντίθετα, οι πευκώνες δημιουργούν πολύ φτωχά οικοσυστήματα αφήνοντας ελάχιστα άλλα φυτά να φυτρώσουν στις περιοχές τους.
6. Ξαναφυτρώνουν αν καούν. Ακόμα και σε περίπτωση πυρκαγιάς, η βελανιδιά μπορεί χάρη στο βαθύ της ριζικό σύστημα να βγάλει νέους βλαστούς χωρίς να έχει ανάγκη από τεχνητή αναδάσωση.
7. Ο μύθος… Λένε για την βελανιδιά ότι μεγαλώνει αργά. Είναι μύθος. Σε συγκεκριμένο τεστ που έγινε στον Υμηττό υπάρχουν βελανιδιές που έχουν το τριπλάσιο μέγεθος από πεύκα της ίδιας ηλικίας.

Το παρελθόν της βελανιδιάς στην Αττική…
Τα δάση βελανιδιάς της Αττικής σε ένα μεγάλο ποσοστό καταστράφηκαν από την ανθρώπινη παρέμβαση. Ο βασικός εχθρός της βελανιδιάς είναι ο άνθρωπος και αυτό γιατί το ξύλο της είναι το πιο χρήσιμο στη λεκάνη της Μεσογείου και καλύπτει τις ανάγκες μας σε επίπεδο ναυπηγικής, επιπλοποιίας, οικοδομής, καυσόξυλου και ξυλοκάρβουνου εδώ και αιώνες.. Έχουν μείνει μερικά τμήματα από την χνοώδη βελανιδιά και από την αιγίλωψ στην περιοχή της Πάρνηθας Στο Θριάσιο πεδίο ανάμεσα από τις εγκαταστάσεις επιχειρήσεων υπάρχουν αρκετές ήμερες βελανιδιές το ίδιο και στα μεσόγεια. Δεν είναι όμως αρκετές για να σώσουν την Αττική. Χρειάζεται πάλι η ανθρώπινη παρέμβαση αλλά προς την σωστή πια κατεύθυνση. Αναδασώσεις συστηματικές για να εκτοπιστεί σταδιακά το πεύκο από το λεκανοπέδιο.

Το παρελθόν της βελανιδιάς γενικότερα…
Η βελανιδιά αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία εξέλιξης του ανθρώπου. Υπήρξε ένας από τους βασικότερους παράγοντες για την στήριξη της κτηνοτροφίας στο παρελθόν. Εκτός από τα φρέσκα φυλλώματα που έτρωγαν τα ζώα το καλοκαίρι, οι κτηνοτρόφοι αποθήκευαν σε θημωνιές τα κλαδιά της βελανιδιάς και τάιζαν τα ζώα το χειμώνα. Τα βελανίδια αποθηκεύονταν για τον ίδιο σκοπό. Οι γεωργικές εκτάσεις στην αρχαιότητα χρησιμοποιούνταν κυρίως στην παραγωγή τροφής για τον άνθρωπο και για όχι για τα ζώα όπως γίνεται σήμερα. Έτσι η κτηνοτροφία που αποτελούσε βασικό στοιχείο της ασχολίας και της διατροφής των ανθρώπων στηριζόταν ειδικά για το χειμώνα σε περιοχές με δρυοδάση.
Για πολλούς αιώνες η ήμερη βελανιδιά αποτέλεσε συμπληρωματική ασχολία για πολλές περιοχές στην Ελλάδα όπου μάζευαν τα βελανίδια και έκαναν εξαγωγή στην Ιταλία για την επεξεργασία της βυρσοδεψίας. (Οι τανίνες που υπάρχουν στα κύπελλα των βελανιδιών χρησιμοποιούνταν έως το 1970 για την επεξεργασία των δερμάτων). Χαρακτηριστικό είναι το δάσος του Ξηρόμερου αλλά και της Τζιας όπου έκαναν συστηματικά εξαγωγή.
Τα σκληρά μέρη των πλοίων (σκελετός, καρίνα κτλ) κατασκευάζονταν κυρίως από βελανιδιές ή βουνοκυπάρισσα. Τα βουνοκυπάρισσα εξαφανίστηκαν για το λόγο αυτό από πολλές περιοχές της Ελλάδας. Η βελανιδιά μειώθηκε πάρα πολύ σε περιοχές όπου υπήρχέ έντονη η παρουσία του ανθρώπου.
Η σκληρότητα και η ανθεκτικότητα στο χρόνο έκαναν το ξύλο της βελανιδιάς το καταλληλότερο για την κατασκευή σπιτιών (Οι ξυλοδεσιές των τοίχων, ξεκινούν στα Μυκηναϊκά χρόνια και σταματούν πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο με την ύπαρξη του τσιμέντου). Στα όρθια μέρη της στέγης αλλά και σε κολώνες εσωτερικές και εξωτερικές στα σπίτια προτιμούνταν πάντα η βελανιδιά. Τα δρύινα πατώματα ήταν και είναι ακόμη από τις καλύτερες επιλογές. Το ίδιο και στην επιπλοποιία. Τα δρύινα τραπέζια ή γραφεία τα βρίσκει κανείς σε άψογη κατάσταση μέσα σε αρχοντικά του περασμένου αιώνα.
Τα δρύινα βαρέλια τα συναντούμε από τα ομηρικά χρόνια έως σήμερα στην οινοποιία αλλά και σε άλλες χρήσεις όπως η τυροκομία.
Στα ξυλόγλυπτα τέμπλα των εκκλησιών συχνά συναντούμε δρύινα τμήματα.
Εκεί που οι βελανιδιές ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της εξέλιξης του ανθρώπου ήταν στην παραγωγή ξυλοκάρβουνου. Το δε ξυλοκάρβουνο με τη σειρά του ήταν απόλυτα αναγκαίο για τη μεταλλουργία και την υαλουργία. Δεν υπήρχε άλλος τρόπος ειδικά για της περιοχές της Ελλάδας να τήξουν πρώτα το χαλκό, αργότερα το σίδερο και το γυαλί χωρίς τη χρήση του ξυλοκάρβουνου. Οι θερμοκρασίες που απαιτούνται στα καμίνια για τη χύτευση επιτυγχάνονται μόνο με το ξυλοκάρβουνο ( στο παρελθόν ).
Ο πολιτισμός της Αθήνας δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς να έχει κοντά του βελανιδιές για την δημιουργία ξυλοκάρβουνου. Οι ανάγκες στη μεταλλουργία ήταν τεράστιες αν σκεφτεί κανείς τα σκεύη καθημερινής χρήσης, τους ναούς, τα πλοία αλλά και τη συχνότητα των πολέμων.

Οι βελανιδιές και οι Κυκλάδες…
Στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου συναντάμε την βελανιδιά – ακόμη – σε μικρούς ή μεγάλους αριθμούς. Η κυρίαρχη εικόνα των Κυκλάδων σήμερα είναι γυμνά τοπία χωρίς δέντρα και με κυρίαρχη τη θαμνώδη βλάστηση που δεν ξεπερνά σε ύψος το ένα μέτρο.
Η Μύκονος είναι ένα κλασικό παράδειγμα που σε ολόκληρο το νησί είναι δύσκολο να συναντήσει κανείς κάποιο δέντρο.
Το ερώτημα αφορά τους προηγούμενους αιώνες (πριν την ύπαρξη του πετρελαίου και του ηλεκτρικού) Ποια ήταν η καύσιμη ύλη για τους κατοίκους αυτών των περιοχών για τη μαγειρική και τη θέρμανση; Ακόμη πως έφτιαχναν τα καΐκια τους για το ψάρεμα, τις μεταφορές και την μετακίνηση; Πως έχτιζαν τα σπίτια τους; Και νομίζω πως θα ήταν αρκετά δύσκολο για τους φτωχούς νησιώτες των προηγούμενων αιώνων να πληρώνουν για καύσιμη ύλη που θα μεταφέρονταν από την Ηπειρωτική Ελλάδα.
Με δεδομένο ότι οι Κυκλάδες κατοικούνται από την 3η χιλιετία π.χ. (πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός) σήμερα έχουν 5 χιλιετίες ανθρώπινης παρουσίας.
Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα με τη νήσο του Πάσχα για να δούμε πια θα ήταν η τύχη για παράδειγμα της Μυκόνου εάν ήταν πιο απομακρυσμένη από άλλες περιοχές που την τροφοδοτούν με ενέργεια κτλ. Στη νήσο του Πάσχα χρειάστηκε μόνο μία χιλιετία (400 με 1400 μ.χ) για να εξαφανίσουν ολοκληρωτικά τα δάση να αρχίσει η παρακμή που κατέληξε στον κανιβαλισμό και να εξαφανιστεί ένας μεγάλος πολιτισμός. Οι Κυκλάδες είχαν βέβαια το πλεονέκτημα της κοντινής απόστασης με τα υπόλοιπα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρμοζαν τις ανάγκες τους με βάση την εξέλιξη…
Υπάρχουν όμως και τα παραδείγματα όπως της Κέας, της Νάξου, της Άνδρου κ.α. που έχουν ακόμη αρκετές εκτάσεις με βελανιδιές. Το χαρακτηριστικό των νησιών που έχουν ακόμη βελανιδιές είναι η ύπαρξη πηγών νερού με αξιόλογη διάρκεια και ποσότητα και το καλοκαίρι. Οι πηγές υπάρχουν γιατί υπάρχουν οι βελανιδιές. Και δεν υπάρχουν οι βελανιδιές επειδή υπάρχουν οι πηγές…

Τι προτείνουμε…
Για τις καμένες περιοχές προτείνουμε την φύτευση βελανιδιών διαφόρων ειδών εκτός από πουρνάρι (στην Ελλάδα υπάρχουν 12-13 είδη βελανιδιάς). Επειδή έχουν διαφορετικό ρυθμό ανάπτυξης θα βοηθήσουν στην εδαφοκάλυψη και στη γρηγορότερη αποκατάσταση. Βελανίδια υπάρχουν άφθονα σε όλη την Ελλάδα και δεν χρειάζεται τίποτα παραπάνω από μια απλή φύτεψη με 2 εκατοστά χώμα πάνω από το βελανίδι. Η συλλογή πρέπει να γίνει από τέλη Σεπτεμβρίου έως μέσα Νοεμβρίου ανάλογα με την περιοχή και το είδος και ταυτόχρονα μπορεί να ξεκινήσει και η σπορά.
Όσον αφορά τους καμένους κορμούς δέντρων, προτείνουμε να μην κοπούν, πέρα από αυτούς που είναι απαραίτητοι για τα αντιπλημμυρικά έργα και τα κορμοδέματα. Και αυτό γιατί τα όρθια καμένα δέντρα προσφέρουν σκιά στο έδαφος για να μην αφυδατώνεται που τα πρώτα χρόνια μετά την φωτιά την έχει πολύ ανάγκη. Με τον ίδιο τρόπο μειώνουν την ένταση της βροχής προσφέροντας επιπλέον προστασία στη γη. Τα μεγάλα δέντρα μπορούν επίσης να προσφέρουν καταφύγιο ή σταθμούς ξεκούρασης στην ορνιθοπανίδα η οποία συμβάλλει ουσιαστικά στην μεταφορά και σπορά πολλών διαφορετικών φυτών.

Το σχέδιο…
Να καλυφθούν όλες οι καμένες – αλλά και οι γυμνές βραχώδεις - εκτάσεις της Αττικής με δάση βελανιδιάς. Μια τέτοια δράση θα μπορούσε να είναι ένα πρότυπο μοντέλο για πολλές περιοχές της Μεσογείου και να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση. Φανταστείτε τρεις άξονες που τέμνονται στην Αθήνα. Ο ένας ξεκινώντας από την Υλίκη, ο άλλος από το Σούνιο και ο τρίτος από το Λουτράκι. Μετατρέποντας τις καμένες αλλά και τις σχετικά γυμνές αυτές εκτάσεις σε αμιγή δάση βελανιδιάς, το μικροκλίμα της πόλης βελτιώνεται. Ανεξάρτητα πια από την κατεύθυνση των ανέμων, το λεκανοπέδιο εξασφαλίζει χαμηλότερη θερμοκρασία. Βόρειοι άνεμοι, νοτιανατολικοί και νοτιοδυτικοί φιλτράρονται στις δασικές αυτές εκτάσεις και συγχρόνως ψύχονται πριν εισχωρήσουν στο αστικό περιβάλλον.
Σε βάθος χρόνου τα δάση βελανιδιάς μπορούν να αποτελέσουν έναν άξονα ανάπτυξης για την βιολογική κτηνοτροφία, την συλλογή μανιταριών (τα δάση βελανιδιάς είναι ιδανικές περιοχές για μανιτάρια), την επιλεκτική υλοτομία, ενώ με βάση πρόσφατες έρευνες τα βελανίδια αποτελούν πρώτη ύλη και για την κοσμετική.

Οι δυσκολίες…
Ένα βασικό και ουσιαστικό πρόβλημα στο θέμα των βελανιδιών είναι η βόσκηση των αιγοπροβάτων. Για να πετύχει μια αναδάσωση με βελανιδιές, χρειάζεται απόλυτη προστασία από τα φυτοφάγα θηλαστικά για τουλάχιστον μια δεκαετία. Μετά τη δεκαετία, η παρουσία της κτηνοτροφίας σε δάση βελανιδιάς είναι απαραίτητη για την καλλιέργεια του δάσους ενώ συγχρόνως τα καθαρίζουν από τα χόρτα μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο πυρκαγιάς. Ιδανικό μοντέλο αποτελεί η νομαδική κτηνοτροφία για να μπορεί το δάσος να αναπτύσσεται. Εδώ χρειάζεται μια γενναία απόφαση. Με αντίστοιχες αποζημιώσεις, οφείλουμε να εξαφανίσουμε την κτηνοτροφία από την περιοχή της Αττικής αν θέλουμε να ευνοήσουμε την ανάπτυξη της βελανιδιάς. Μετά από μία δεκαετία, μπορεί να επανέλθει ελεγχόμενη και να επιτρέπεται μόνο για έξι μήνες το χρόνο.
Το πεύκο αποτελεί ένα ακόμα πρόβλημα για την βελανιδιά. Επειδή θα συνεχίσει να επικρατεί σε αυτές τις περιοχές χάρη στον άνεμο, θα πρέπει να ξεριζώνονται τα μικρά δενδρύλλια που φυτρώνουν μόνα τους. Όσο και αν ακούγεται ακραία λύση, η λύση θα δοθεί μόνο με μεικτά δάση βελανιδιάς αλλά χωρίς κωνοφόρα . Και αυτό γιατί το πεύκο θα συνεχίσει να καίει τις περιοχές και μαζί τους και τις βελανιδιές.

Βαγγέλης Ευθυμίου
Σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ
vanef@otenet.gr