Ερημοποίηση... η ασυνόδευτη

Ερημοποίηση είναι η διαδικασία ακραίας, συνήθως μη αναστρέψιμης σε βιοκλιματικά ξηροθερμικές περιοχές, υποβάθμισης της γης
[EUROKINISSI/ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΡΑΣ]

Συντάκτης: Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη*

Αποφάσισαν να τη θυμούνται στις 17 Ιουνίου, την ημέρα που τα Ηνωμένα Έθνη ψήφισαν στο Παρίσι τη Διεθνή Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης και της Ξηρασίας το 1994. Είκοσι δύο χρόνια μετά, και 20 χρόνια από την έναρξη εφαρμογή της Σύμβασης (1996), η ερημοποίηση παραμένει μια σημαντική περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική απειλή παγκόσμια και περιλαμβάνεται στους αναθεωρημένους Στόχους Αειφορικής Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (Νο.15) γιατί κάτω στη γη είναι …ασυνόδευτη.

Ερημοποίηση είναι η διαδικασία ακραίας, συνήθως μη αναστρέψιμης σε βιοκλιματικά ξηροθερμικές περιοχές, υποβάθμισης της γης που συνεπάγεται απώλεια της βιολογικής και οικονομικής παραγωγικότητας της. Χωρίς έδαφος και νερό, ισχυρά αλληλένδετους κρίσιμους πόρους, η γη παύει να προσφέρει τις υπηρεσίες της: προστασία από την υπερθέρμανση, διατήρηση αποθεμάτων νερού, θρεπτικών ουσιών, βιοποικιλότητας και φυτοκάλυψης. Έτσι τίθεται σε κίνδυνο η εξασφάλιση τροφής, νερού, ζωοτροφών, πρώτων υλών, ενέργειας και ευημερίας στα δισεκατομμύρια που κατοικούν και θα κατοικούν τη γη ανεξαρτήτως είδους, φύλου, ηλικίας, εισοδήματος και κοινωνικής τάξης.

Η εφαρμογή της Σύμβασης, όπως και των Συμβάσεων για το κλίμα και τη βιοποικιλότητα, δεν είναι εύκολη υπόθεση σε επίπεδο κυρίαρχων κρατών κι ακόμα περισσότερο στο τοπικό επίπεδο γιατί η γη και το νερό είναι πόροι πρωταρχικής σημασίας για οποιαδήποτε μορφή ανάπτυξης [1]. Κι αυτό φαίνεται ανάγλυφα παρακολουθώντας τις αλλαγές σε στόχους και, κυρίως, πρακτικές και δράσεις από το διεθνές στο εθνικό και τοπικό επίπεδο.

Στο διεθνές επίπεδο, όπου οι αποφάσεις δεν είναι δεσμευτικές, η Γραμματεία και τα όργανα της Σύμβασης διαμορφώνουν φιλόδοξους, γενικούς στόχους των οποίων η εφαρμογή είναι εθελοντική. Μετά το 2007 σταδιακά, αναγνωρίζοντας τις δυσκολίες εφαρμογής, η έμφαση είναι σχεδόν αποκλειστικά στις προϋποθέσεις εφαρμογής της Σύμβασης. Το 2012 τέθηκε, ως αναγκαία προϋπόθεση αειφορικής ανάπτυξης, ο στόχος «ουδέτερη υποβάθμιση γης» (Land degradation neutrality), που σημαίνει αποτροπή/μείωση υποβάθμισης, αποκατάσταση της υποβαθμισμένης και ανάκτηση της ερημοποιημένης γης.

Φέτος, 2016, με το μήνυμα «Προστατέψτε τη Γη, αποκαταστήστε τη γη, εμπλέξατε τους ανθρώπους», η Σύμβαση αναγνωρίζει ότι η γη, ένας αγνοημένος παράγοντας αειφορικής ανάπτυξης για χρόνια, τώρα θεωρείται ζωτικός σύνδεσμος που θα δώσει λύσεις σε πολλές αναπτυξιακές προκλήσεις (κλιματική αλλαγή, ασφάλεια υδατικών και ενεργειακών πόρων, περιεκτική ανάπτυξη, κ.ά.). Προωθεί την «περιεκτική συνεργασία» (inclusive cooperation) για την επίτευξη ουδέτερης υποβάθμισης γης που απαιτεί δομικές κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, που ενσωματώνονται στους άλλους Στόχους Αειφορικής Ανάπτυξης, και ένα νέο τρόπο σκέψης για να επιτευχθεί ανοικτή και περιεκτική συνεργασία μεταξύ όλων των εμπλεκομένων – υπουργείων, οικονομικών τομέων, χωρών και περιφερειών.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει υπογράψει τη Σύμβαση αλλά στερείται ολοκληρωμένου πλαισίου πολιτικής για την ερημοποίηση. Υπάρχει μεν η Οδηγία Πλαίσιο για το Νερό (2000/60), όσο ατελής κι αν είναι, αλλά για το έδαφος… υπάρχει πρόβλημα! Τον Σεπτέμβριο 2006 υιοθετήθηκε η Θεματική Στρατηγική για την Προστασία του Εδάφους αλλά η πρόταση για την Οδηγία-Πλαίσιο για την Προστασία του Εδάφους απορρίφθηκε, κατόπιν 15μηνης διαβούλευσης, τον Δεκέμβριο 2007, γιατί δεν εξασφάλισε την απαιτούμενη πλειοψηφία στο Ευρωκοινοβούλιο.

Πέντε χώρες –Γερμανία, Γαλλία, Ολλανδία, Αυστρία, Αγγλία– ψήφισαν αρνητικά θεωρώντας ότι «το έδαφος δεν μπορεί να αποτελέσει θέμα διαπραγμάτευσης σε επίπεδο ΕΕ» γιατί το δικαίωμα αποφάσεων σχετικά με χρήσεις γης ανήκει στη δικαιοδοσία των κρατών. Η προσπάθεια επαναλήφθηκε το 2013 και απέτυχε τον Μάρτιο 2014… πρωτοστατούσε το λόμπι των αγροτών... [2]

Η Ελλάδα, με 30-35% των εδαφών της σοβαρά υποβαθμισμένα, υπέγραψε τη Σύμβαση το 1996 αλλά η διεθνής εκπροσώπηση της υπήρξε ασθενής και τώρα σχεδόν ανύπαρκτη. Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης θεσμοθετήθηκε το 2001 (ΚΥΑ 99605/3719) αλλά ούτε υποστηρίζεται με διοικητικούς και χρηματοδοτικούς μηχανισμούς ούτε επικαιροποιείται με βάση προτάσεις της Σύμβασης. Σπάνια, κι αυτό τύποις, έως καθόλου λαμβάνεται υπόψη στον, συνήθως μεροληπτικό και προσχηματικό δημόσιο αναπτυξιακό και χωροταξικό σχεδιασμό.

Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, με πρόσχημα την 'κρίση', όλα επιτρέπονται παντού (και σε ξηροθερμικές περιοχές!) και με fast track(!) -εκτός σχεδίου δόμηση, ιδιωτική πολεοδόμηση, υδροβόρα τουριστικά θέρετρα, γήπεδα γκολφ, εγκαταστάσεις ΑΠΕ σε γη υψηλής παραγωγικότητας αλλά και σε υποβαθμισμένη, υποδομές– και συγχρόνως πολλά προβλήματα –υποβαθμισμένα εδάφη, υδροβιότοποι, δάση, πυρκαγιές, υπερβόσκηση– δεν διορθώνονται. Διαιωνίζονται αδικαιολόγητες καθυστερήσεις εφαρμογής της εθνικής περιβαλλοντικής νομοθεσίας καθώς και συμμόρφωσης με σημαντικές Ευρωπαϊκές Οδηγίες (Οδηγία για το Νερό του 2000 που απαιτεί ορισμό Αρχών Διαχείρισης Υδατικών Διαμερισμάτων και σύνταξη αντίστοιχων Σχεδίων Διαχείρισης Υδατικών Πόρων, Οδηγία για τους Οικοτόπους, Δίκτυο Φύση 2000).

Κυριαρχεί η εθνική αφήγηση «το έργο έχει Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων άρα είναι …φιλοπεριβαλλοντικό»(!) οι δε σχετικές αδειοδοτήσεις είναι τυπικότητες που πρέπει να επιταχύνονται για να ‘τελειώνουμε’ με αυτές τις ιδεοληψίες περί προστασίας περιβάλλοντος. Σημειακά και αποσπασματικά, κατά περίπτωση, μέτρα προστασίας εδάφους και υδατικών πόρων είναι ανεπαρκή ενόσω οι βροχοπτώσεις μειώνονται, οι περίοδοι ξηρασίας αυξάνονται και το κοινωνικο-οικονομικό και θεσμικό περιβάλλον επιδεινώνεται. Στις συζητήσεις για το χρέος δεν ακούγεται λέξη για το καθημερινά συσσωρευόμενο κόστος υποβάθμισης του εδάφους και το κόστος αποκατάστασης της γης [3,4,5]. Και δεν πρόκειται απλά για οικονομικό χρέος αλλά για υποθήκευση της επιβίωσης και αυτάρκειας των μελλοντικών γενιών…

Συνοψίζοντας, η 'κάθοδος' από το δυσπρόσιτο, 'απολιτικό', ασαφές και συμβολικό επίπεδο της Διεθνούς Σύμβασης, συναντά το πρώτο εμπόδιο στο πολιτικό (ρέαλ πολιτίκ) και πρακτικό επίπεδο της ΕΕ. Από την περιβαλλοντική θεσμική δομή της αποκλείεται με βέτο το έδαφος γιατί η Ευρωπαϊκή προστασία του συγκρούεται με την εθνική κυριαρχία των (κυρίαρχων και όχι των υποτελών) κρατών-μελών. Παρακάτω, στο μικροπολιτικό επίπεδο της Ελλάδας, σκοπιμότητες, κραυγαλέα αδιαφορία και ανενδοίαστη εκμετάλλευση εδάφους και νερού σπρώχνουν την υποβάθμιση της γης και την ερημοποίηση στην αφάνεια.

Η ερημοποίηση καλύπτεται από Διεθνή Σύμβαση αλλά δεν έχει κηδεμόνες κάτω στη γη. Η πρόσφατη πανευρωπαϊκή πρωτοβουλία People4Soil [6] αισιοδοξεί να ασκήσει πίεση ώστε, μεταξύ άλλων, το έδαφος να αποκτήσει επίσημη θεσμική κάλυψη στην ΕΕ. Δεν αρκεί όμως αυτή η πρωτοβουλία. Η ερημοποίηση θα παραμένει ασυνόδευτη και χωρίς ελπίδα αναστροφής ενόσω οι άνθρωποι δεν έχουν σαφή δικαιώματα χρήσης εδάφους και νερού και, κυρίως, ενόσω δεν προτάσσουν την αξία χρήσης και ύπαρξης πάνω από την ανταλλακτική αξία αυτών των πολύτιμων πόρων.

* Καθηγήτρια Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Άλλωστε οι κλασικοί οικονομολόγοι έθεταν τους συντελεστές παραγωγής μ’ αυτή τη σειρά: γη, εργασία, κεφάλαιο… Οι μεταγενέστεροι έβγαλαν τη γη από τη μέση, θεώρησαν άραγε τη διαθεσιμότητα της δεδομένη;
[2] Monbiot, G. (2014) The farming lobby has wrecked efforts to defend our soil. The Guardian.
[https://www.theguardian.com/environment/georgemonbiot/2014/jun/05/the-farming-lobby-has-wrecked-efforts-to-defend-our-soil]
[3] United Nations University (2015) World loses trillions of dollars’ worth of nature's benefits each year due to land degradation.
[http://www.sciencenewsline.com/news/2015091510020038.html]
Land degradation costs the world up to $10.6tn a year, report says. The Guardian.
[http://www.theguardian.com/global-development/2015/sep/15/land-degradation-costs-word-trillions-dollars-year-report-says]
[4] Το κόστος της υποβάθμισης της γης φτάνει τα 490 δις. δολάρια το χρόνο, πολύ υψηλότερο από το κόστος αποκατάστασης που υπολογίζεται σε 7.3 δισ. Ευρώ σύμφωνα με: European Commission (2006) “Impact Assessment of the Thematic Strategy” SEC(2006)620, Brussels.
[5] United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD). 2013. The Economics of Desertification, Land Degradation and Drought: Methodologies and Analysis for Decision-Making. Background document. UNCCD 2nd Scientific Conference.
[6] People4Soil: http://www.people4soil.eu/index-en.php

Πηγή: ΕφΣυν